Politiek blijft een bijzondere tak van sport. Dan is er eindelijk nog maar een begin van plan van aanpak om de stikstofuitstoot te verlagen, de inkt van het plan is amper droog of boze boeren staan bij het huis van de minister en het congres van de grootste regeringspartij besluit met nipte meerderheid dat hun landelijke fractie in de Tweede Kamer toch de stikstofplannen van het kabinet moet aanpassen. Met juichende voorstanders van de motie op TV. Met name het inkrimpen van de veestapel met alle consequenties die daarbij horen, is een pijnpunt.
Een dag eerder (10 juni 2022) had het kabinet dan eindelijk de “Startnotitie Nationaal Programma Landelijk Gebied” gepresenteerd met cijfers met hoeveel terugdringing van stikstofuitstoot in elke regio de beoogde verbetering van natuurkwaliteit gerealiseerd dient te worden. De uitvoering wordt daarbij overgelaten aan de provinciale staten.
Concreet betekent de startnotitie dat in veel delen van Nederland de stikstofuitstoot met 70 procent moet worden teruggedrongen. Het gaat daarbij om 131 gebieden vlak bij kwetsbare natuur. Deze opstelling nu van de grootste regeringspartij, alsmede de opstelling van de boerenvakbond (Trouw, 10 juni 2022) en eerder het kabinet zelf (hier), brengt de oplossing met verlaging van de stikstofuitstoot niet dichterbij. Verwacht in deze blog geen politieke beschouwing, ik wil hier graag ingaan op de gezondheidsaspecten van stikstof.
Wat doet stikstof?
Pure stikstof (N2) is een natuurlijk essentieel element dat in 78% van elke hap lucht zit die wij inademen. Als stikstof zich bindt aan waterstof vormt de ammoniak en als het zich aan zuurstof bindt, ontstaan nitraat en nitriet (NOx of stikstofoxiden). Ammoniak en NOx zijn zogenoemde reactieve stikstofverbindingen die de huidige problemen veroorzaken. Ammoniak ontstaat in dierenmest (mest met urine), waarvan Nederland jaarlijks meer dan 75 miljard kilo produceert (ruim 4.400 kilo mest per Nederlander). De veehouderij speelt dan ook een sleutelrol in de natuurcrisis.
Van alle Europese landen houdt Nederland per hectare landbouwgrond het meeste aantal dieren. Noord-Brabant is zelfs het meest vee-dichte gebied ter wereld. Driekwart van ons vlees gaat de grens over. Anders gezegd: 100 miljoen mensen in 140 landen eten dagelijks vlees van Nederlandse makelij. Naast omzet en werkgelegenheid levert alle stikstofuitstoot nadelen op door lucht- en watervervuiling, klimaatverandering en verlies van biodiversiteit, maar ook voor de mens.
Oorzaken stikstofuitstoot in Nederland (bron), zie ook afbeelding onder de titel
|
Landbouw/veeteelt |
46,0% |
|
Scheepvaart/wegverkeer |
11,2% |
|
Huishoudens |
6,1% |
|
Ammoniak uit zee |
2,2% |
|
Industrie, afvalsector, energiesector |
2,2% |
|
Buitenlandse bronnen |
32,0% |
Het laatste getal van “32%” betekent niet dat het buitenland mede boosdoener is. NL exporteert via de lucht vier keer zoveel stikstof de grens over dan er via de wind binnenkomt. MOB (Gelderlander, 11 juni 2022): “wij zijn gewoon een heel grote smeerpoets in Europa.” Ofwel in beleidstaal: Nederland is een netto-grootexporteur van stikstof.
Dieren eten gemiddeld zes keer meer plantaardige proteïne dan ze produceren (Volkskrant, 7 juni 2022). Voor een kilo kippenvlees is 4,55 kilo voer nodig. Voor een kilo varkensvlees negen kilo. Een kilo rundvlees vergt 25 kilo voer. Dat veevoer bestaat voor een belangrijk deel uit van elders te importeren graan en soja dat ook kan worden gegeten door mensen. Zonder tussenkomst van een verspillend dier, is daarentegen in tijden van voedselschaarste een kilo tarwe (wel) een kilo voedsel. Conclusie: importeren van plantaardig eiwit (hier), exporteren van dierlijk eiwit, met nu achterblijven in NL van mest met stikstofdepositie.
De schadelijke gevolgen van ammoniak, nitraat en nitriet
Ammoniak wordt in de atmosfeer omgezet in fijnstof: 38 procent van de vorming van fijnstof is gerelateerd aan stikstof(di)oxide (NO2). Stikstof draagt ook bij aan het ontstaan van ozon, dat bij inademen schadelijk is (hier).
Verder is ammoniak schadelijk voor luchtwegen, hart en bloedvaten. In 2012 waarschuwde de Gezondheidsraad (hier) al voor de schadelijke gevolgen van de luchtkwaliteit, waarbij een ingezette goede ontwikkeling “lijkt te stagneren.” In 2018 doet dit adviesorgaan van het kabinet het met dezelfde boodschap nog eens dunnetjes over (hier).
In september 2021 scherpt de WHO de richtlijnen aan voor wat er aan vervuilende stoffen (fijnstof, ozon, kooldioxide, stikstofdioxide en koolmonoxide) in de lucht mogen zitten (hier + hier + hier). Dit vanwege hoge aantallen vroegtijdig overlijden en vele malen meer mensen met gezondheidsschade ten gevolge van een slechte luchtkwaliteit (commentaar).
Een Maastrichtse hoogleraar stelt dat de huidige Europese norm stikstofdioxide veel te hoog is. Citaat (Volkskrant, 12 november 2021): “Die normen zijn gebaseerd op haalbaarheid, niet op basis van gezondheidseffecten…”
Dezelfde hoogleraar: “Dat ultrafijne stofdeeltjes schadelijk zijn voor de gezondheid weten we al langer. Ze dringen diep in de longen door en veroorzaken daar ontstekingen. Dat stikstof daar een onderdeel van is, was eveneens bekend. Maar dat stikstof op zichzelf ook schadelijk is, wordt pas sinds kort onderkend. Uit onderzoek in 194 landen, twee jaar geleden gepubliceerd in medisch vakblad The Lancet, bleek dat ruim een vijfde van de astmaklachten bij kinderen wordt veroorzaakt door stikstofdioxide, dat vooral vrijkomt bij verbrandingsprocessen. Volgens het RIVM zijn fijnstof en stikstof samen verantwoordelijk voor 8 procent van de sterfte onder pasgeboren baby’s. Bovendien dragen ze bij aan luchtwegklachten en longkanker (einde citaat).”
In (grond)water veroorzaakt gebonden stikstof, vooral nitraat en ammonium, overmatige algenbloei, wat weer tot zuurstofarm water met een hogere zuurgraad en vissterfte leidt. In 30 van de ongeveer 200 Nederlandse grondwaterbeschermingsgebieden wordt de Europese norm overschreden met diverse gezondheidsrisico’s, o.a. kans op zoönosen.
Beschrijven van de invloed van overmatig stikstof op flora en fauna laat ik aan anderen (hier). Herstel van biodiversiteit leidt tot een sterker ecosysteem, met een grotere kans op voldoende beschikbaarheid van voeding en drinkwater.
Minder bekend is of stikstof een bijdrage levert aan het urgente probleem van klimaatopwarming. Op zijn minst volgens een WUR-hoogleraar (Wageningen) heeft stikstof wel een bijrol omdat de stikstof die in de bodem terecht komt door micro-organismen wordt omgezet in onder andere lachgas gevormd, een broeikasgas wat driehonderd keer krachtiger is dan CO2. Deels heeft stikstof trouwens ook een beschermende rol door harder groeiend bos. De vuistregel is volgens de hoogleraar: “Hoe meer stikstof via kunstmest of dierlijke mest in de bodem komt, hoe hoger de uitstoot van lachgas. De vorming van ozon in de lucht, een van de bijeffecten van de uitstoot van stikstofoxiden, pakt ook ongunstig uit voor het klimaat: ozon is een broeikasgas dat de bosgroei afremt. Alles bij elkaar opgeteld en afgetrokken komt de nettobijdrage van de stikstofuitstoot aan de klimaatopwarming neer op 10 procent.”
Wat deed/doet de regering?
Het moge duidelijk zijn, de achtereenvolgende kabinetten hebben te weinig gedaan om de natuurcrisis aan te pakken. Mede ook omdat banken bij investeringen schaalgrootte eisten. Met wat we tegenwoordig “intensieve veeteelt” noemen als gevolg. Volgens het CBS (hier) zijn er in NL: 11,4 miljoen varkens, 100 miljoen kippen, 3,8 miljoen runderen, 850.000 schapen en 482.000 melkgeiten. Het aantal dieren per hectare van de totale landoppervlakte is nergens zo hoog als in Nederland (hier).
Banken (hier/hier) en kabinetten hebben hand in hand veel boeren vastgezet op een doodlopende weg (hier). Het doel is nu een duurzaam landbouwsysteem te ontwikkelen waarin minder dieren worden ‘verwerkt’ en lokaal meer plantaardige eiwitten worden geproduceerd. Beleidsmatig wordt dat nu “extensieve veeteelt met minder vee” genoemd. Dat de boeren hulp willen bij de transitie is niet meer dan billijk (hier).
Ingrijpen rechter/Raad van State
Het neoliberale kabinetsbeleid met aankijken en de markt het werk laten doen is allang achterhaald door een serie gerechtelijke uitspraken. De Raad van State stelde als hoogste rechtscollege de MOB (Mobilisation for the Environment) in het gelijk in hun strijd tegen het stikstofbeleid van het kabinet. Er konden sindsdien geen vergunningen meer afgegeven worden voor activiteiten die stikstof uitstoten. Ook niet voor bouwvergunningen rondom Natura 2000 gebieden.
Bekender is de uitspraak in 2019 waarin de Hoge Raad uitspraak deed in de Klimaatzaak van Urgenda tegen de Nederlandse Staat. De overheid moest in 2020 25% minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990.
Wat kan de burger zelf doen?
De stikstofvoetafdruk voor de gemiddelde Nederlander ligt op 25 kilo per jaar. Een optelsom van stikstof uit transport, huisvesting en voeding. Die laatste draagt het meeste bij, vlees heeft de grootste stikstofbelasting. Wie zijn stikstofuitstoot dus wil verminderen eet minder dierlijke producten (vleesheffing?), vooral minder rundvlees, neemt vaker de bus, de trein of de fiets, isoleert zijn huis en legt zonnepanelen op het dak.
Langzamer rijden helpt: 100 in plaats van 120 of 130 zorgt voor ongeveer 20% minder stikstofuitstoot.
Daarnaast kan de burger elke dag de luchtkwaliteit checken van de eigen omgeving (hier + hier + hier). Mogelijk mede als steun aan een nu actiever te voeren crisisbeleid.
Tot slot
De politiek is schatplichtig te komen met een daadkrachtige aanpak van de stikstofcrisis. Het eerste gekrakeel van partijen stemt niet gerust (hier + hier + hier + hier). Temeer omdat het provinciaal bestuur zich nu met de uitvoering gaat bezighouden. Blijkbaar houdt het kabinet ook nu nog steeds vertrouwen in decentralisatie bij gevoelige dossiers (blog/blog/blog).
Wie nog twijfelt aan een interventie door het kabinet bij de stikstofcrisis, neem even tijd om deze column van een Volkskrantjournalist te lezen (11 juni 2022).
Verder, het drinken van gezond water komt elke dag terug (blog). Evenals ongeveer 23.000 ademteugen per dag. Met hopelijk lucht van goede kwaliteit.
Eerdere blogs over preventie
31.05.2017: Gevraagd: minister van Gezondheidsbevordering (M/V) (kabinetsformatie)
16.08.2017: Voor deze film hoeft u niet naar de bioscoop (beeldmateriaal over preventie)
09.01.2018: Relatie opleidingsniveau en levensverwachting ongezond innig (risico lage SES)
29.01.2018: De nulde lijn (veel thuisarts.nl, maar niet iedereen is in staat tot zelfregie)
07.02.2018: Wie gaat uitvoering van het Nationaal Preventieakkoord betalen? (invoeren BOP)
28.05.2018: Schuldenproblematiek raakt ook het medisch domein (geen perspectief)
06.06.2018: De rol van de huisarts bij gecombineerde leefstijlinterventie (GLI per 2019)
21.06.2018: Gevolgen van veranderingen in zorg richting 2040 (RIVM Toekomst Verkenning)
24.06.2018: Bewegen, bewegen en bewegen… (beweegrichtlijn van de Gezondheidsraad)
02.09.2018: Water 0.0 (prima kraanwater, nul calorieën, niet in plastic, dus geen belasting voor milieu))
11.09.2018: Wordt de illegale drugsindustrie een bedreiging voor de volksgezondheid?
21.10.2018: Werken aan de agenda van de vooruitgang (zorgstelsel, burgerparticipatie, preventie)
10.11.2018: Alleen met interventies zijn problemen in achterstandswijken oplosbaar
20.11.2018: De noodzakelijke bijsluiter bij drugs (schade gezondheid door drugs)
26.11.2018: Nationaal Preventieakkoord: na bijstelling ambities versneld invoeren (urgentie)
07.12.2018: Maak ook bewegen en lichaamshouding van jeugd onderdeel van preventie
27.03.2019: Conflict binnen antirookorganisaties werkt contraproductief (conflict ANR en SRJ)
19.08.2019: Armoede, een weg te werken schandvlek (een voedingsbodem voor slecht ouderschap enz.)
23.08.2019: Dakloos (30.000!)
30.08.2019: Nieuwe richtlijn LDL-cholesterol biedt niemand een handvat (meerwaarde onbewezen)
05.06.2020: De wondere wereld van hoortoestellen (basisverzekering, wel geheel of deels bijbetalen)
09.07.2020: Preventie: een moeizame tocht van wieg tot graf (school, werk, thuis, ook sociaal)
16.07.2020: Druk op zorggroepen opgevoerd vaker het GLI-programma te organiseren (NZa)
25.08.2020: Rookgordijn (marketing tabaksindustrie + lobbycratie bij VVD stagneren SMR-beleid)
07.09.2020: Voor beter aanbod gezonde kindervoeding is daadkracht nodig (Unicef-onderzoek)
30.10.2020: Introduceer Nutri-Score met een belasting op ongezonde producten (de BOP als beleid)
17.12.2020: Tabaksfabrikanten: belastingontwijking én onrechtmatige vergoedingen (preventie)
10.04.2021: Aanpak preventie: benut het hele actieplan (multicausaal, integraal, vele wetten)
26.05.2021: Voor fitheid is inspanning nodig (bewegen loont, preventieakkoord, secundaire voordelen)
14.07.2021: Zet bij preventiemaatregelen leefomgeving op eerste plaats (belang stikstof, klimaat)
28.07.2021: Trukendoos Philip Morris nog niet uitgeput (schadelijke e-sigaret vermarkten)
17.08.2021: Preventiebeleid cardiometabole ziekten vraagt nieuwe invulling (GLI, bredere opzet, €€)
09.12.2021: Interventie wetswijziging bij gebruik en toepassing lachgas (eerst wet, dan routekaart)
21.12.2021: Verkleinen gezondheidsverschillen: kabinet Rutte IV aan zet (volgens coalitieakkoord)
07.03.2022: Passende preventieve zorg en maatschappelijke waarden: inhoud (1) (gezant)
09.03.2022: Passende preventieve zorg en maatschappelijke waarden: bekostiging (2) (RVS)
17.03.2022: Reflectie op speerpunten zorgkoers kabinet Rutte IV (3) (preventie = speerpunt 11)
22.03.2022: Obesitas: leefstijlaanpak, GLI+(?), operatie óf gewoon scherpere wetgeving?
28.03.2022: Proost! (NPA, alcoholtafel, problematisch alcoholgebruik, rol industrie, blurringbeleid)
12.04.2022: Staatssecretaris: preventie “een tandje bijschakelen”, wat betekent dat? (kabinet!)