“Dan blijft de vraag: wat kan er door beleid wél worden gedaan om de structurele ongelijkheid aan te pakken? Dat kan ten eerste door kapitaaltekorten gericht aan te vullen. De normbedragen van het sociaal minimum zijn echter rechtstreeks gekoppeld aan wat mensen in Nederland minimaal nodig hebben. De kinderopvangtoeslagaffaire en de omgang met signalen van belastingfraude hebben geleerd dat overheidsinstanties niet altijd de belangen van kwetsbare burgers vooropstellen. Soms was er sprake van institutionele discriminatie door de Belastingdienst. De overheid moet niet alleen ‘sterk’ zijn, maar ook begrijpelijk, bereikbaar en aanspreekbaar voor de inwoners; en aan een herstel van vertrouwen werken door de ‘menselijke maat’ te hanteren. De sociale klassen aan de onderkant hebben relatief vaak te maken met organisatie- en uitvoeringsprocessen bij overheidsinstanties, en er dus veel last van als zaken misgaan – zeker als dit gebeurt op meerdere terreinen waarvoor men van de overheid afhankelijk is. De invloed van het overheidshandelen op het leven van de getroffen burgers kan dan ook groot zijn. Voor de mensen waarvoor werk en scholing niet meer de juiste insteek is (doordat zij met pensioen zijn of een slechte gezondheid hebben), kan het bestrijden van eenzaamheid eraan bijdragen dat hun kwaliteit van leven verbetert. Een tweede optie is om het stelsel zo in te richten dat alles er op gericht is om te zorgen dat mensen geholpen worden als dat op cruciale momenten in hun leven nodig is. Hiervoor moeten er toereikende basisregelingen zijn voor iedereen; met aanvullende regelingen voor groepen waarvoor de basis niet voldoende is. Organisatorisch vraagt dit om integrale wet- en regelgeving, waarbij verkokering bij departementen, lagere overheden en uitvoeringsinstanties wordt tegengegaan. Ten slotte is het belangrijk dat er in beleid meer oog is voor het verband tussen ongelijkheid en sociale cohesie. Het onderzoek laat zien dat de sociale klasse waartoe men behoort samengaat met uiteenlopende visies op de samenleving, medeburgers en de overheid. Groepen in de lagere sociale klassen hebben vaker een laag vertrouwen in het kabinet en de overheid en gaan relatief vaak niet stemmen. Als de overheid en de politiek dit lage vertrouwen willen herstellen, is het vooral belangrijk om betrouwbaar te zijn en te laten zien dat ze naar burgers luisteren.

Het is wenselijk dat men verantwoordelijkheden niet uitsluitend bij individuele burgers, maar dat de overheid actief investeert in de hulpbronnen van burgers. Daarbij houdt men niet alleen rekening met tekorten bij sommige burgers, maar investeert in hen, met name bij kritieke transities in het leven (opgroeien, school, de arbeidsmarkt betreden en verlaten, minder gezond worden als men ouder wordt). Individueel maatwerk moet de uitzondering zijn, niet de regel.

Tot slot

Klassentegenstellingen in kaart brengen door na te gaan hoe economische, sociale, culturele en persoonsgebonden hulpbronnen onderling samenhangen en neerslaan in een opdeling van de bevolking past theoretisch beter bij de huidige maatschappij dan indelingen die louter gebaseerd zijn op het beroep dat men uitoefent of de sociale status die men heeft. In de praktijk vinden we een goed te interpreteren structuur met zeven sociale klassen (bevinding 1). Die klassenstructuur is bovendien gerelateerd aan de manier waarop mensen kijken naar hun eigen leven, en wat ze vinden van de maatschappij en politiek (bevinding 2). We hebben drie handelingsrichtingen geïdentificeerd die kansrijk lijken: een gerichte aanvulling van de kapitaalte­korten bij bepaalde sociale klassen; institutionele en organisatorische systeemaanpassingen.”

“Het gaat feitelijk om heel weinig geld. Een ruwe berekening leert dat voor de grote opgaven van het GALA en de IZA, samen met SPUK, in de komende jaren ongeveer 25 euro per inwoner per jaar is gereserveerd; om vanaf 2026 terug te zakken naar ongeveer de helft van dat bedrag. Aan zorg geven we intussen minstens 7000 euro per inwoner per jaar uit, en dat mag op zijn minst enige verbazing oproepen”.

“Problemen oplossen van mensen die in de knel zitten en vastlopen in de bureaucratie. Dat lukt met een simpel middel: samenwerking. Mijn oorspronkelijke vraagstelling was: welke regels zitten in de weg? Nou, geen dus, in dit geval. Daar was ik op een andere manier nooit achter gekomen. Er heeft altijd spanning bestaan tussen de rechtsstaat en de verzorgingsstaat. De rechtsstaat beschermt je tegen de overheid en in het bijzonder tegen willekeur. Met de verzorgingsstaat is de overheid juist steeds verder in ons leven doorgedrongen. Zij heeft steeds meer taken overgenomen van de maatschappelijke organisaties die verdwenen met de verzuiling. Eind jaren tachtig was dat allemaal te duur en te log geworden. En dat probleem viel samen met de val van het communisme en de ideologische overwinning van het marktdenken. Daar kwam een enorm techno-optimisme bij. De gedachte was: dat lossen we op met ict en met laaggeschoold personeel dat alleen nog wat vinkjes hoeft te zetten. Marktwerking en ict zouden samen de panacee zijn voor een duurzame verzorgingsstaat.

De vergaande arbeidsspecialisatie werkt supergoed voor de meeste mensen, want die hebben hoogstens één probleem. Maar als je veel problemen tegelijk hebt, dan interveniëren vijftien partijen tegelijk en zeggen die volstrekt verschillende dingen achter je voordeur: je moet gaan werken én je moet beter voor je kinderen zorgen én je moet gezonder leven en het liefst allemaal tegelijk. Dat is een nieuwe vorm van willekeur door de overheid die in strijd is met de rechtsstaat.

Hoe kunnen we die persoonlijke ontmoeting terugkrijgen?  Nederland heeft nog altijd vijftigduizend professionals in wijkteams, jeugdhulpverlening, wijkverpleegkundigen, noem maar op. Die komen bij mensen thuis. Alleen wordt wat zij zien niet doorvertaald in hoe bijvoorbeeld uitkeringsinstantie UWV functioneert. Het beleid wordt gemaakt op uitdijende Haagse beleidsdepartementen. Door dat beleid moeten toch al overbelaste professionals ook nog ongelofelijk veel uren in zinloze bezigheden steken. Je zou één loket per stad moeten inrichten dat de hele overheid vertegenwoordigt. En de mensen die daadwerkelijk met een huishouden zitten te praten, zouden tegen dat loket moeten kunnen zeggen welke oplossing moet worden geregeld. Uitvoerders zouden dan niet meer doen wat instanties hebben bedacht, nee, het zou andersom zijn: instanties zouden dienstverleners zijn voor uitvoerders én voor de huishoudens die zij helpen.

We hebben duizend huishoudens geanalyseerd die we geholpen hebben. Wat we zagen: als je investeert in het afkopen van schulden, het regelen van een beter inkomen en betaalbaar wonen – pure bestaanszekerheid – dan hebben die mensen zorg waar ze recht op hebben niet meer nodig en maken ze daar geen gebruik meer van. Op die duizend huishoudens liep het bespaarde bedrag op tot 16,6 miljoen. En dat krijg je voor elkaar door voor een huishouden eens een half jaar eten te betalen, zulke basale dingen. Samen met zorgverzekeraar CZ hebben we uitgezocht: na zes maanden in de schulden declareren mensen door de stress 40 procent meer zorg. Als proef heeft CZ toen voor 150 huishoudens in totaal vijf ton aan schulden en andere kosten voorgeschoten en wij hebben met hen een plan gemaakt. Dat leidde ertoe dat zij 3 miljoen euro aan zorg niet meer nodig hadden. Vooral geestelijke gezondheidszorg, maar ook zorg die de gemeente betaalt, zoals maatschappelijke begeleiding en jeugdzorg. Dat heeft de gemeente weer terugbetaald aan CZ, een bijzondere samenwerking.

Een volgend kabinet zal erachter komen: als je op de zorg wilt bezuinigen, dan moet je niet in de zorg gaan snijden, maar in bestaanszekerheid investeren. Zo zal de zorgvraag afnemen. En dat is nodig, want de personeelstekorten zijn anders niet op te lossen. Ik zeg tegenwoordig niet meer dat we 16,6 miljoen per jaar hebben bespaard, maar 315 fulltime werknemers. In de GGZ vragen mensen ons al: voer jullie aanpak alsjeblieft uit, want ik heb een wachtlijst van twee jaar, een ziekteverzuim van 15 procent en 700 vacatures openstaan. Dit kwartje zal gaan vallen. Daar ben ik extreem optimistisch over.” 

“De welvaartskloof is ook een gezondheidskloof, maar zolang gezondheid alleen wordt gezien als je eigen probleem, blijft de samenleving ziek. De gezondheidskloof tussen arm en rijk dicht je niet met broccoli en een stappenteller.”

“We doen er goed aan ons af te vragen waarom het armoededebat altijd over mensen in armoede gaat. Zij draaien niet aan de knoppen. Jouw invloed op hun leven is mogelijk groter dan hun eigen invloed. Ik ben namelijk nog nooit iemand in armoede tegengekomen die heeft mogen meedenken over de hoogte van het minimumloon, die zelf beslist hoeveel jaar later eindelijk de schimmels uit de slaapkamer van de corporatiewoning verdwijnen. En die besluit hoeveel btw we op groenten en fruit heffen of de macht heeft marketingtsunami’s, die met ongezonde producten het goede leven promoten, te stoppen. Armoede en beleid zijn niet los van elkaar te zien.”

“Wat mij daarnaast opvalt, is dat we het bijna nooit over niet-armen hebben als het over armoede gaat. Dat lijkt mij nu juist de belangrijkste vraag: hoe hebben de niet-armen – waaronder ook de nieuwbakken armoedeprofeten – het zover kunnen laten komen dat veel anderen wel in armoede leven? Je mag het vragen aan iedereen die dakloos is, al geruime tijd dagelijks in de rij van de voedselbank staat, werkt onder het absolute minimumloon, van flexcontractje naar flexcontractje hobbelt, elke winter twee truien draagt, of uit financiële voorzorg dat noodzakelijke bezoek aan de tandarts uitstelt. De verzorgingsstaat is al even door de morele ondergrens gezakt en ons sociale vangnet is ongeveer een decennium geleden op het standje minimum gezet. Het maakt van armoede een uiting van een tevreden samenleving die voornamelijk met zichzelf bezig was – en net wat minder met de ander.”

“Wat de allerkwetbaarsten nodig hebben: bijzondere behandeling van een bijzondere overheid. Nederland is een voorzieningenland waarin we het belangrijk vinden dat het goed gaat met mensen in een kwetsbare positie. Zo belangrijk zelfs, dat de overheid helpt of ingrijpt als het burgers zelf niet lukt – daar hebben we de sociale grondrechten voor opgesteld. De overheid neemt daarover besluiten ‘zonder aanziens des persoons’ en ‘allen [worden] in gelijke gevallen gelijk behandeld.

Als je meerdere problemen hebt, pas je namelijk niet goed in het systeem. En dan gaat het direct ook heel hard. Je krijgt dan te maken met verschillende regelingen die bureaucratisch losstaan van elkaar, je moet voldoen aan uiteenlopende, moeilijk te begrijpen criteria, of voorwaarden die elkaar regelmatig volstrekt negeren of tegenspreken. Voor degenen die niet in het systeem passen, is het systeem dan niet langer een vangnet of een garantie voor sociale grondrechten zoals huisvesting, sociale zekerheid, gezondheidszorg en onderwijs. Het is een bureaucratische molen. Net de meest kwetsbaren worden daarin vermalen.

Daarom pleiten wij voor de invoering van een Bijzondere Overheid. En goed nieuws: het systeem hoeft daarvoor niet op de schop. Ongeveer 20 procent van de bevolking heeft complexe langdurige problemen. Denk aan volledig arbeidsongeschikten, mensen met verregaande beperkingen, mensen die klem zitten in de Participatiewet en gezinnen met multiproblematiek – waaronder problematische schulden. Zij zijn ofwel volledig afhankelijk van meerdere voorzieningen of er is niet onmiddellijk uitzicht op verbetering. Zij hebben, kortom, extra hulp of steun nodig. Maar daar is het efficiënte, rechtlijnige voorzieningensysteem niet op ingericht.  Deze 20 procent krijgt overheidsbrieven waar je zonder een masterdiploma amper doorheen komt en heeft meer dan een dagtaak aan het (digitaal) managen van toeslagen, verantwoordingen en bewijsformulieren. Dan kunnen ze geen belastingadviseurs, boekhouders, advocaten en zorgadviseurs betalen om hen te helpen. Ze krijgen wél verplichte bewindvoerders, curatoren en verwijten. Kleine boetes worden al snel langdurige afbetalingen en chronische stress. Zeker als er met enige regelmaat inkomensverlies en onzekerheid mee gepaard gaat. En armoede en financiële stress maken dat mensen zorgbehoeftig worden.

De oplossing van het probleem is het isoleren van het probleem. Voor die 20 procent doen we er goed aan om een Bijzondere Overheid te ontwerpen: een organisatie die gericht is op het voorkomen van erger. Volgens ons moet die Bijzondere Overheid een afzonderlijk overheidssysteem worden dat in houding, financiën, wetgeving, lokale verordeningen en prioriteiten anders werkt dan de 80 procentoverheid.

In vrijwel iedere gemeente zijn wijkteamleden, jeugdteams en FACT-teams bezig met het bezoeken van mensen ‘achter de voordeur’. Hetzelfde geldt voor veel zorgverleners. Het zijn die professionals die mensen in de ogen kunnen kijken en kunnen vragen wat er nodig is. Als zij uitgerust worden met het juridische en financiële mandaat dat sociale diensten, rijksuitvoeringsinstellingen, zorgverzekeraars en gemeenten hebben, kunnen ze ter plekke handelen. Dan kunnen ze doen wat zij denken dat het beste is, los van de systemen waar ze tegenop botsen en die hen eindeloos frustreren. Als een Bijzondere Overheid voor mensen met meerdere problemen.

De Bijzondere Overheid is de baas als het gaat om haar 20 procent. Ontstaat er een conflict, stilstand in een dossier of zijn er tegenstrijdige belangen bij uitvoeringsorganisaties als het UWV, SVB, CAK, DUO, CJIB, maar ook tussen zorgverleners, woningbouwcorporaties, en noem maar op? Dan is het de Bijzondere Overheid die de knoop doorhakt. De Bijzondere Overheid is contactpersoon en beslisser, waarbij ze bestaanszekerheid en gezondheid van de 20 procent burger vooropstelt. Waarbij ‘zonder aanziens des persoons’ en ‘gelijke gevallen gelijk behandelen’ ons niet langer bureaucratisch in de weg zitten. Niet langer mensen in het systeem proberen te proppen, maar het systeem om hen heen bouwen. Laten de beginselen van behoorlijk bestuur leidend laten zijn als kaders voor de Bijzondere Overheid.  ‘Gelukkige families lijken op elkaar, ongelukkige families zijn ongelukkig op hun eigen manier’, schreef Tolstoj al in 1877.  Laten we het voor hen anders organiseren. Daarmee besparen we onszelf heel veel zorg, gepraat, overleg, gebel, gedoe, geld, personeel, en vooral: menselijk leed.”