Op 26 september 2023 stelde demissionair minister Ernst Kuipers in de Els Borst Lezing dat vervuilende bedrijven mee kunnen betalen aan de gezondheidsschade die ze veroorzaken. Hij noemde niet alleen de bedrijven die zeer zorgwekkende stoffen uitstoten (RIVM-lijst van ZZS) met schade voor mens en leefmilieu, maar ook bedrijven die bewust ongezonde producten aanbieden.
In deze blog ga ik in op enkele aspecten daarbij.
De jaarlijks gehouden Els Borst Lezing is in 2013 ingesteld ter gelegenheid van het tienjarig jubileum van het Centrum voor Ethiek en Gezondheid (CEG). Dit CEG signaleert en informeert over nieuwe en actuele ethische vraagstukken op het gebied van gezondheidszorg en biomedisch onderzoek, die van belang zijn voor overheidsbeleid. De lezing is vernoemd naar Els Borst, die als voormalig minister van VWS (1994-2002) aan de wieg stond van dit CEG.
Wat zei de demissionair minister op deze Els Borst Lezing? (Bron: CEG, 25 september 2023)
|
Citaat uit lezing: “Willen we de gezondheidsverschillen verkleinen, dan vraagt het om de bereidheid oplossingen te zoeken buiten de spreekkamer, om gezondheid als onderdeel van al ons beleid zien. In de manier waarop wijken ingericht worden, bijvoorbeeld, helpt het als het bewoners makkelijk wordt gemaakt te bewegen. Met niet alleen klimtoestellen voor kinderen, maar ook een trapveldje voor pubers. Met meer veilige fietspaden en minder ruimte voor vervuilende auto’s. Van VWS vraagt het om de toegang tot schaarse zorg eerlijker te verdelen. Misschien denkt u nu: waarom niet meer geld of meer marktwerking? We hoeven maar naar de VS te kijken om te zien dat dat niet automatisch leidt tot meer toegang. Daar is de zorg zo duur dat mensen zonder zorgverzekering vaak lang wachten om hulp te vragen. Te lang, soms. Volledige bepaald en betaald door de overheid dan, zoals in Engeland? Daar zitten voordelen aan, maar we zien ook dat het systeem nu zo slecht functioneert dat mensen met geld hun zorg buiten de National Health Service inkopen. Wie dat niet kan, moet lang – soms te lang – wachten. Dat is verschrikkelijk voor de mensen die het treft, maar ook voor de bevolking in zijn geheel, constateren economen in The New York Times. Is de zorg in een land niet op orde, dan heeft dat zijn weerslag op de economie. In het Verenigd Koninkrijk vallen oudere werknemers vaker ziek uit, dan in andere landen met ontwikkelde economieën. Dat verband leggen economen in de VS, maar ook hier. Het zet een streep onder wat we allemaal weten. De zorg staat niet op zichzelf. Net zomin als de gezondheid van een individu op zichzelf staat. Gezondheid en zorg zijn niet primair kostenposten. Ze zijn een waarde, een pijler onder onze maatschappij. Daarom kunnen we niet blijven toekijken hoe de gezondheidsverschillen steeds groter worden. Daar mogen we wat mij betreft best wat radicaler over gaan denken en niet alleen kijken naar hoe we gedrag kunnen veranderen, maar ook stelliger zijn als het gaat om het oppakken van de rekening. Als we het over het milieu hebben, vinden we het de normaalste zaak dat de vervuiler betaalt. Waarom betalen de vervuilers van onze volksgezondheid niet ook mee aan de schade die ze aanrichten? Philip Morris, Chemours, Tata Steel – al decennia verspreiden ze giftige stoffen onder onze bevolking. De kankeratlas laat ons zien wat de gevolgen daarvan zijn. En McDonalds, Haribo en Coca-Cola weten heel goed dat hun producten ongezond zijn. Wat mij betreft gaan al deze bedrijven meer belasting betalen dan ze nu doen. Want op dit moment worden mensen onnodig ziek en onze samenleving betaalt een lieve duit aan zorg die voorkomen had kunnen worden. Het lijkt me niet meer dan fair dat de bedrijven die bijgedragen hebben aan het creëren van die kosten, ook bijdragen aan de dekking ervan (einde citaat).” |
Beschouwing
Wat de minister stelt is absoluut een ethisch vraagstuk op het gebied van gezondheidszorg met implicaties voor overheidsbeleid. Daarbij over veel schadelijke stoffen in het milieu heeft kennisinstituut van de overheid (RIVM) zich ook recent uitgesproken (een/twee/drie).
Ook heeft de overheid zich te houden aan de Grondwet. De zorgplicht voor het beschermen en het verbeteren van het leefmilieu is daarbij neergelegd in artikel 21 (+ duiding) van de Grondwet (“Artikel 21: De zorg van de overheid is gericht op de bewoonbaarheid van het land en de bescherming en verbetering van het leefmilieu”).
Verder is er al bestaande wetgeving (bron) over wat de zorgplicht inhoudt, zoals vastgelegd in de Wet milieubeheer, de Wet bodembescherming, de Waterwet en de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht(Wabo). Ook is er in toenemende mate jurisprudentie (voorbeeld + voorbeeld + voorbeeld).
Het principe dat bedrijven die ongezonde producten (of afvalstoffen) afleveren, extra belasting gaan betalen, steun ik. Al zijn daar wel eerder beschreven voorwaarden aan verbonden in het kader van kringloopfinanciering van bekostiging van passende preventie (zie blog, 9 maart 2022).
Het principe van kringloopfinanciering bij bekostiging passende preventie
|
Als ongezonde producten leiden tot extra zorgkosten, dan belast je eerst de personen/bedrijven extra die deze ongezonde producten als verdienmodel in de markt zetten. Dit is de reden om een BOP (Belasting op Ongezonde Producten) te heffen op bv. die producten die te zoet, te zout, te vet zijn. Motto: Straf niet de burger die vaak op basis van valse marketing neemt, maar straf industrie en tussenhandel met een door henzelf bewust gekozen verkoop van een ongezond product. Gekoppeld aan het feit dat met de huidige stelselkennis de medische kosten van de gevolgen van hun ongezonde leefstijlproducten en leefomgeving nu (collectief) terecht komen bij de gehele bevolking. De opbrengst van de BOP wordt gebruikt om een deel van díe curatieve zorgkosten te betalen die voortvloeien uit het gebruik van deze ongezonde producten. Zo kunnen we stap voor stap werken aan kringloopfinanciering. Introductie van een BOP gaat dus verder dan een simpele suikertaks of vettaks en vereist bv. in de voedingssector na 15 jaar voedsellobby nu een vorm van beleidsmatig omdenken in politiek, bedrijfsleven, zorgeconomie en bij banken. Het principe van kringloopfinanciering is dus heel simpel. Leveranciers van relatief ongezonder voedsel (fastfood, voorbereide gerechten etc.) en/of genotmiddelen betalen méér belasting dan leveranciers van gezonde producten. Deze in theorie progressief oplopende BOP komt voor rekening van de productielijn (malus). De BOP komt niet ten goede van de staatskas, maar van de zorgkas. De BOP-opbrengst wordt ook ingezet voor publiekscampagnes, onderwijsvoorlichting en voor geïndiceerde primaire en secundaire preventie bij individuen. Natuurlijk is de hoop dat met de BOP de fabrikanten zélf zich meer gaan inspannen om binnen het Akkoord Verbetering Productsamenstelling (AVP) versneld gezondere producten gaan verkopen. Binnen de voedingssector betekent dat de Schijf van Vijf én met een Nutri-Score A (blog). Het kringloopprincipe werkt dus ook met beloning (bonus). |
Het ongemakkelijke aspect is dat bij de uitstoot van giftige stoffen naast civielrechtelijke ook inmiddels strafrechtelijke consequenties in het geding zijn, zeker als de directie/bedrijfsvoering op de hoogte is/was van de schadelijkheid van hun producten. Daarnaast hebben de burgers zelf geen enkele keus of vrijheid in blootstelling aan deze stoffen. De oplossing zit dus niet alleen in een boeteachtige BOP, maar primair in een hoge(re) drempel bij vergunningverlening, inclusief bij bedreiging van de volksgezondheid door een (de)centrale overheid het intrekken van deze vergunning.
Het gemakkelijke aspect is de aantoonbare schade voor de gezondheid en zorgkosten. Zeker als de minister stelt dat “de kankeratlas ons laat zien wat de gevolgen daarvan zijn”.
In aanloop na de laatste kabinetsformatie zeiden onder andere Zorgverzekeraars Nederland, Patiëntenfederatie en KNMG eerder over preventie: (Brief, 16 april 2021 + blog, 24 november 2022
|
“Ongezond gedrag is verantwoordelijk voor bijna 20 procent van de ziektelast. Een ongezond binnen- en buitenmilieu veroorzaakt 4 procent van de ziektelast, met luchtverontreiniging als de belangrijkste oorzaak. Ook een gezonde werksituatie is van belang. 5 procent van de ziektelast is arbeid gerelateerd.” |
Als sinds 2017 is bekend dat… (blog, 23 augustus 2022)
|
“…Al heel lang is bekend dat gezondheid méér is dan medische zorg: 89% van de gezondheid vindt plaats buiten de klinische ruimte door onze genetica, gedrag, omgeving en sociale omstandigheden. Deze factoren staan bekend als de sociale determinanten van gezondheid. In 2017 zijn determinanten gevisualiseerd (hier). Medische zorg draagt dus slechts voor 11% bij aan gezondheid.” |
Mijn conclusie is dat uitwerking van de BOP gerechtvaardigd is, maar voor specifiek de categorie ZZS is uitwerking niet voldoende.
In het programma Buitenhof (zondag 1 oktober 2023, vanaf 15.13 minuut) werd dezelfde minister gevraagd wat hij nu, na zijn Els Borst Lezing, met betrekking tot dit onderwerp precies ging doen. Hij zei: “niet ik, ik ben demissionair”. Hij benadrukte bij preventie het lange termijnperspectief, een gezonde leefomgeving en goede voeding en vindt dat bedrijven die de leefomgeving vervuilen en verpesten ander gedrag moeten gaan vertonen, waarbij ook het opleggen van belasting of beprijzing aan de orde is.
Tot slot: invloed op de zorgpremie
De vraag kan gesteld worden of het opleggen van een BOP en/of aanscherping van regelgeving leidt tot ander gedrag bij producenten of consumenten. Welnu, dat weet ik niet.
Beprijzing van ongezonde producten met een vermindering van het aanbod zijn hoekstenen van een preventiebeleid. De verhouding gezond/ongezond kan verder gunstig worden beïnvloed door belastingverlaging (BTW) van juist gezonde producten.
Daarnaast kan een BOP in gunstige zin bijdragen aan de zorgpremie. In de Rijksbegroting 2024 (VWS, pg.183, 13 september 2023) zijn de verwachte curatieve zorgkosten van de Zorgverzekeringswet geschat op bruto €64,7 miljard. Dit dus inclusief de curatieve gevolgkosten van blootstelling aan schadelijke stoffen in een ongezonde leefomgeving (water, bodem, lucht) of de gevolgkosten van een ongezonde leefstijl.
Bij de financiering wordt wetmatig 50% van deze 64,7 miljard (dezelfde Rijksbegroting, nu pg. 216) betaald via de inkomensafhankelijke belastingbijdrage van het vereveningsfonds (31,9 miljard) en de overige 50% via de Rijksbijdrage kinderen (3,3 miljard), nominale premies (26,1 miljard) en eigen risico (3,4 miljard). Toevoegen van een BOP en/of belasting bij uitstoot van ZSS aan specifiek het belastingdeel van financiering van de Zorgverzekeringswet kan juist deze procentuele verdeling, met wetsingrijpen, doen kantelen ten gunste van ieders hoogte van de nominale premie.
Om hetgeen de minister stelt, dat vervuilende bedrijven mee kunnen betalen aan de gezondheidsschade die ze veroorzaken, is voor aanscherping van wet- en regelgeving vooral de politiek, inclusief zijn eigen ministerie, aan zet.
Eerdere blogs over preventie en zorgkosten
31.05.2017: Gevraagd: minister van Gezondheidsbevordering (M/V) (kabinetsformatie)
07.02.2018: Wie gaat uitvoering van het Nationaal Preventieakkoord betalen? (invoeren BOP)
28.05.2018: Schuldenproblematiek raakt ook het medisch domein (geen perspectief)
11.09.2018: Wordt de illegale drugsindustrie een bedreiging voor de volksgezondheid?
21.10.2018: Werken aan de agenda van de vooruitgang (zorgstelsel, burgerparticipatie, preventie)
10.11.2018: Alleen met interventies zijn problemen in achterstandswijken oplosbaar
20.11.2018: De noodzakelijke bijsluiter bij drugs (schade gezondheid door drugs)
26.11.2018: Nationaal Preventieakkoord: na bijstelling ambities versneld invoeren (urgentie)
27.03.2019: Conflict binnen antirookorganisaties werkt contraproductief (conflict ANR en SRJ)
19.08.2019: Armoede, een weg te werken schandvlek (een voedingsbodem voor slecht ouderschap enz.)
23.08.2019: Dakloos (30.000!)
09.07.2020: Preventie: een moeizame tocht van wieg tot graf (school, werk, thuis, ook sociaal)
16.07.2020: Druk op zorggroepen opgevoerd vaker het GLI-programma te organiseren (NZa)
25.08.2020: Rookgordijn (marketing tabaksindustrie + lobbycratie bij VVD stagneren SMR-beleid)
07.09.2020: Voor beter aanbod gezonde kindervoeding is daadkracht nodig (Unicef-onderzoek)
30.10.2020: Introduceer Nutri-Score met een belasting op ongezonde producten (de BOP als beleid)
17.12.2020: Tabaksfabrikanten: belastingontwijking én onrechtmatige vergoedingen (preventie)
10.04.2021: Aanpak preventie: benut het hele actieplan (multicausaal, integraal, vele wetten)
14.07.2021: Zet bij preventiemaatregelen leefomgeving op eerste plaats (belang stikstof, klimaat)
28.07.2021: Trukendoos Philip Morris nog niet uitgeput (schadelijke e-sigaret vermarkten)
09.12.2021: Interventie wetswijziging bij gebruik en toepassing lachgas (eerst wet, dan routekaart)
21.12.2021: Verkleinen gezondheidsverschillen: kabinet Rutte IV aan zet (volgens coalitieakkoord)
07.03.2022: Passende preventieve zorg en maatschappelijke waarden: inhoud (1) (gezant)
09.03.2022: Passende preventieve zorg en maatschappelijke waarden: bekostiging (2) (BOP)
17.03.2022: Reflectie op speerpunten zorgkoers kabinet Rutte IV (3) (preventie = speerpunt 11)
22.03.2022: Obesitas: leefstijlaanpak, GLI+(?), operatie óf gewoon scherpere wetgeving?
28.03.2022: Proost! (NPA, alcoholtafel, problematisch alcoholgebruik, rol industrie, blurringbeleid)
12.04.2022: Staatssecretaris: preventie “een tandje bijschakelen”, wat betekent dat? (kabinet!)
12.06.2022: Aanpak stikstofcrisis ligt na 1 dag al onder vuur (protest LTO + VVD na 10 jaar stilstand)
26.07.2022: Bij financiering en uitvoering preventie ontbreekt focus (streefwaarde, netwerk, budget)
23.08.2022: Méér armoede schaadt gezondheid en levenskwaliteit (actie bij inflatie/energiecrisis)
19.09.2022: Stagnatie daling tabaks- en alcoholgebruik verklaarbaar, maar ook oplosbaar?
24.11.2022: Moedig statement KNMG-voorzitter over preventie (IZA: meer sociale determinanten)
05.12.2022: Uitstel wietexperiment mede in belang volksgezondheid (nadelen legalisering cannabis)
09.03.2023: Voorkómen ziekten betekent beleid richting meer bestaanszekerheid burger (1)
13.03.2023: Voorkómen ziekten betekent beleid richting meer bestaanszekerheid burger (2)
20.04.2023: Zorg voor publieke gezondheid hoort thuis bij alle departementen (Wpg/GGD)
06.07.2023: Campagne “Op je gezondheid?” kan kennis alcoholgebruik vergroten (+maatregelen)
18.07.2023: Aanpak obesitasepidemie: een puzzel te leggen (5 maatr.: indiv. + context + overheid)
25.09.2023: Wanneer leefomgeving gezondheid bedreigt, moet overheid optreden (ZSS/PFAS)