Vorige maand kwam de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS), een onafhankelijk adviesorgaan voor regering en parlement, met een dringende oproep aan het ministerie om beleidsmatig in te grijpen omdat ongezond eten en drinken in toenemende mate leiden tot ziektes en maatschappelijke problemen.
Hun rapport (RVS, 16 september 2024) kreeg de titel “Gezond in de bonus – via supermarkten betere voeding voor burgers stimuleren” met als advies bestaande beleidsmaatregelen binnen preventie te intensiveren én supermarkten een financiële prikkel te geven om meer gezond voedsel te verkopen (persbericht + bericht + samenvatting).
De onderbouwing van het advies volgde uit de constatering dat 79% van het hedendaagse voedselaanbod uit supermarkten niet voorkomt in de richtlijn voor gezond voedsel van het Voedingscentrum (Schijf van Vijf), en ook de prognose dat in 2050 64% van de Nederlanders overgewicht zal hebben als het beleid ongewijzigd blijft (blog/blog).
In deze blog een beschouwing op dit RVS-advies.
Beschouwing
Persoonlijk was ik blij met dit advies (blog, 2018) omdat bij het streven naar een gezondere bevolking met het verkleinen van gezondheidsverschillen het vermarkten van te veel ongezonde producten als verdienmodel (dan) niet logisch is en niet meer van deze tijd. Dat belang van gezonder voedsel is relevant in de hele keten (hier/hier) van de voedselproductie (verbouwen, verwerken, verkopen en consumeren), zeker ook in de supermarkten.
De branchevereniging van supermarkten en foodservicebedrijven (CBL) en werkgeversorganisatie VNO-NCW reageerden afwijzend op het RVS-voorstel.
Citaten uit reactie CBL op het RVS-advies (CBL, 16 december 2024)
|
“Het CBL is het eens met de urgentie die RVS afgeeft met dit advies: het voedselaanbod kan gezonder. Dat is ook een belangrijke reden waarom het CBL het Nationaal Preventieakkoord (NPA) heeft bepleit, dat er in 2018 ook daadwerkelijk is gekomen. Supermarkten werken al jaren met succes aan een gezonder voedselaanbod.” “De afgelopen jaren is uit honderden producten vijf tot soms wel 25 procent zout, suiker en verzadigde vetten gehaald. Hier gaan supermarkten mee door”. “Het CBL is van mening dat een bonus-malussysteem, zoals bepleit door de RVS, niet de oplossing is.” |
Citaten van medewerker VNO-NCW op het RVS-advies (LinkedIn, 16 december 2024)
|
“(Helaas) onuitvoerbaar RVS-advies “Gezond in de bonus”. “Wat vinden we als bedrijfsleven van dit advies? We zijn het eens met RVS dat ons voedselaanbod gezonder kan. Dat is een belangrijke reden waarom VNO-NCW en MKB-Nederland een Nationaal Preventieakkoord hebben bepleit. De maatregel die de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving bepleit (een bonus/malus-regeling voor supermarkten) is qua uitvoering en effectiviteit helaas ingewikkeld: onze belastingdienst is niet eens in staat om groente/fruit onder het 0%-tarief BTW te brengen. Een commissie dit dat moet gaan onderzoeken, zoals de RVS voorstelt, is dus overbodig. Naast uitvoerbaarheid en effectiviteit zijn er de zogenaamde grenseffecten: mensen gaan dan meer in België en Duitsland hun (ongezonde) boodschappen doen (zie in dit verband de gevolgen van hogere accijnzen op drank, sigaretten of benzine). Daarom bepleiten we Europese regels voor gezondere en duurzamere voeding, zodat er één speelveld voor het bedrijfsleven ontstaat.” “Ook zijn andere maatregelen, naast het Preventieakkoord, nodig. Zie ons advies van de Sociaal-Economische Raad (SER). Daarin bepleiten we onder andere dat kinderen op alle basisscholen bewegen i.p.v. zitten en een gezonde lunch krijgen – alleen met déze maatregel kan volgens het RIVM het overgewicht onder kinderen substantieel dalen. Dit soort interventies is effectiever en beter uitvoerbaar dan het voorstel van de RVS. Kortom, een gezondere samenleving is dringend wenselijk én mogelijk, maar dan wél graag met haalbare én breed gedragen oplossingen”. |
Nadere toelichting
Het Nationaal Preventieakkoord (VWS, 2018) betrof zes jaar geleden de aanpak van een drietal determinanten bij een ongezonde leefstijl met een duidelijke ziektelast (roken, alcohol, overgewicht).
Laten we eens kijken naar oorzaken en kosten van deze drie determinanten. Allereerst de maatschappelijke kosten.
Maatschappelijke kosten ongezonde leefstijl bij de drie determinanten van het Nationaal Preventieakkoord
|
Citaat (ESB, 22.10.2024): “Een gezonde bevolking is van levensbelang voor onze economie. Een stijging van gezondheid met één procent leidt tot een vier à acht procent hoger bruto binnenlands product per capita (Bloom et al., 2001, Neofytidou en Fountas, 2020). En in regio’s met een goede gezondheid groeit de economie het hardst (PBL, 2017). De reden is simpel: gezondheid is, naast kennis, de belangrijkste dimensie van de kwaliteit en inzetbaarheid van menselijk kapitaal. Meer gezondheid leidt ook tot een hogere arbeidsdeelname, zeer gewenst in een krappe arbeidsmarkt (Burdorf en Schuring, 2023)” ——————————————————————————————————————— Citaat (RVS, 16.10.2024): “Ongezond eten en drinken is na roken de belangrijkste vermijdbare oorzaak van sterfte en verloren gezonde levensjaren. Volgens het RIVM leidt ongezonde voeding tot ongeveer 13.000 doden per jaar. Het kost de samenleving jaarlijks ruim 6 miljard euro aan (vermijdbare) zorguitgaven. Ongezond eten en drinken draagt bij aan de huidige, snelle toename van obesitas in Nederland” ——————————————————————————————————————— Citaat (Maastricht University, 01.02.2024): De totale kosten van overgewicht en obesitas bij volwassenen in Nederland zijn bijna €11.500 per volwassene met overgewicht/obesitas per jaar. Dit leidt tot een totale kostenpost voor Nederland van ruim €79 miljard per jaar. Dit is de uitkomst van de in januari 2022 gepubliceerde Nederlandse studie Burden of disease study of overweight and obesity; the societal impact in terms of cost-of-illness and health-related quality of life. ———————————————————————————————————————- Citaat (RIVM, 21.01.1019): “Als alle kosten en baten van alcohol worden opgeteld, waren de kosten in 2013 ongeveer 2,3 tot 4,2 miljard euro. Kosten kunnen bijvoorbeeld ontstaan door een lagere arbeidsproductiviteit, door inzet van politie en justitie, en door verkeersongevallen. De baten van alcoholgebruik zijn bijvoorbeeld de accijnsinkomsten voor de overheid. Als we ook private kosten meenemen in de berekening, zoals de kosten van voortijdige sterfte en verlies aan kwaliteit van leven, dan waren de kosten in 2013 4,2 tot 6,1 miljard euro. In deze kostenschattingen is het welzijn dat mensen bij het drinken van alcohol kunnen ervaren niet meegenomen, omdat het moeilijk is om dit in maat en getal uit te drukken.” ——————————————————————————————————————– Citaat (SEO, 01.01.2015): “In drie scenario’s is doorgerekend wat het verschil in kosten en opbrengsten is tussen de huidige maatschappij en een samenleving waarin nooit is gerookt. In het middenscenario is het saldo van kosten en opbrengsten 33 miljard euro negatief per jaar. De kosten van roken worden voor het grootste deel veroorzaakt door het verlies van gezonde levensjaren en verlies van kwaliteit van leven als gevolg van roken. Andere grote kostenposten zijn productieverlies als gevolg van roken en de hogere zorgkosten van rokers. Daartegenover staan baten doordat mensen die eerder overlijden als gevolg van roken geen zorgkosten maken en pensioenuitkeringen ontvangen.” |
Terug naar 1 onderdeel uit het preventieakkoord en het RVS-advies: overgewicht. Ongezonde voeding draagt met 8,1% bij aan de ziektelast (RIVM, pg.3). Het leidt tot 12.900 doden per jaar met, zo stelt het RIVM uit een andere studie, 6 miljard euro aan zorguitgaven per jaar (RIVM, pg.4). Ongezond eten en drinken leiden in toenemende mate tot ziektes en problemen.
Wordt niet naar kosten, maar naar oorzaken van specifieke determinanten van ongezonde voeding gekeken, dan zijn er in het regenboogmodel van Dahlgren – Whitehead drie drijvende krachten. In drie schillen in beeld gebracht.
Het regenboogmodel
Kijkend naar de inhoud van drie schillen als drijvende krachten, dan is een aanpak via diverse beleidslijnen noodzakelijk, inclusief om bij supermarkten een financiële prikkel in te bouwen om meer gezond voedsel te verkopen. Want, zo stelt het RVS (citaat): “Ongezond eten en drinken is, na roken, de belangrijkste vermijdbare oorzaak van sterfte en verloren gezonde levensjaren.”
Aanpak via vier beleidslijnen
Natuurlijk is een wettelijk verankerde financiële prikkel (bonus/malus) voor supermarkten als afdwingbare maatregel niet de enige weg naar het gestelde doel van een gezondere bevolking (hier). Bij primaire preventie in blogs (zie einde) al veel vaker een pleidooi gehouden voor een aanpak van ongezonde determinanten via ook andere, totaal vier, beleidslijnen.
“Het is niet langer verdedigbaar dat 79% van het supermarktaanbod buiten de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum valt en te veel ongezonde producten in de voedselketen, met schadelijke consequenties, winstgevend mogen blijven. Waarbij deze winst privaat is, maar de maatschappelijke kosten op het collectief worden verhaald”
Wie de schoen past, trekt hem aan. Dit vraagt om een overheid die bij alle vier beleidslijnen een actieve rol speelt bij preventiebeleid, bij dit onderwerp specifiek met betrekking tot gezondere voeding.
Interdepartementaal beleid: óók de overheid aan zet
Bij eenieder is wel bekend dat de beoogde resultaten bij het opstellen van het Nationaal Preventieakkoord (blog), gericht op het tegengaan van ongezonde gewoontes en leefstijlziekten, niet zijn gehaald (blog, 2022/blog, 2024). Beleidsmaatregelen zullen geïntensiveerd dan wel aangepast moeten worden. Meer van hetzelfde werkt (blijkbaar) niet, zo was al eerder de constatering (blog)
De reacties van CBL en VNO-NCW (eerder standpunt) wijzen vooralsnog niet op een andere opstelling van hun kant.
Het is niet langer verdedigbaar dat 79% van het supermarktaanbod buiten de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum valt en te veel ongezonde producten in de voedselketen, met schadelijke consequenties, winstgevend mogen blijven. Waarbij deze winst privaat is, maar de maatschappelijke kosten op het collectief worden verhaald.
Het RVS-advies wijst alleen bij ongezonde voeding op de wens tot inzet van een andere koers. Zelf zou ik het nog breder willen trekken richting ook andere leefstijldeterminanten dan ongezonde voeding die impact hebben op de volksgezondheid (2022, pg.3 + hier).
Tot slot
De verantwoordelijk staatsecretaris heeft aangegeven dit voorjaar met een reactie op het RVS-rapport te komen (Kamerbrief, 16 december 2024 + Kamerbrief, 20 december 2024). Vooralsnog is zijn reactie: “Ik wil met supermarkten nadere en niet vrijblijvende, concrete afspraken maken over de verhouding in het aanbod en de verkoop van gezonde en ongezonde producten. Daarbij zal ik een monitor inrichten om jaarlijks de voortgang te kunnen volgen. Mocht blijken dat deze afspraken onvoldoende effect hebben, dan zullen aanvullende maatregelen worden overwogen.”
De bovenliggende vraag die maar blijft circuleren in mijn hoofd is, of 6 jaar na het preventieakkoord, de BV Nederland wel een gezondere bevolking wenst (hier/hier/hier/hier/hier/hier/hier/hier/hier/hier)? Dat zal een waanachtig denkbeeld zijn.
Maar dat oplopende maatschappelijke kosten van ongezonde leefstijldeterminanten de wal vormen die het schip op enig moment doet keren, lijkt míj wel een realistisch beeld.
NB:
-plaatje onder de titel is afkomstig van het RVS-rapport
-plaatje 2 van het regenboogmodel komt van het RIVM (rapport, pg.4)
-tekstplaatje 3 is afkomstig uit eigen docentmateriaal
Eerdere blogs over preventie, voeding, overgewicht en toekomst
07.02.2018: Wie gaat uitvoering van het Nationaal Preventieakkoord betalen? (invoeren BOP)
06.06.2018: De rol van de huisarts bij gecombineerde leefstijlinterventie (GLI per 2019)
21.10.2018: Werken aan de agenda van de vooruitgang (zorgstelsel, burgerparticipatie, preventie)
26.11.2018: Nationaal Preventieakkoord: na bijstelling ambities versneld invoeren (urgentie)
09.07.2020: Preventie: een moeizame tocht van wieg tot graf (school, werk, thuis, ook sociaal)
16.07.2020: Druk op zorggroepen opgevoerd vaker het GLI-programma te organiseren (NZa)
07.09.2020: Voor beter aanbod gezonde kindervoeding is daadkracht nodig (Unicef-onderzoek)
30.10.2020: Introduceer Nutri-Score met een belasting op ongezonde producten (de BOP als beleid)
10.04.2021: Aanpak preventie: benut het hele actieplan (multicausaal, integraal, vele wetten)
14.07.2021: Zet bij preventiemaatregelen leefomgeving op eerste plaats (belang stikstof, klimaat)
17.08.2021: Preventiebeleid cardiometabole ziekten vraagt nieuwe invulling (GLI, bredere opzet, €€)
21.12.2021: Verkleinen gezondheidsverschillen: kabinet Rutte IV aan zet (volgens coalitieakkoord)
07.03.2022: Passende preventieve zorg en maatschappelijke waarden: inhoud (1) (gezant)
09.03.2022: Passende preventieve zorg en maatschappelijke waarden: bekostiging (2) (BOP)
22.03.2022: Obesitas: leefstijlaanpak, GLI+(?), operatie óf gewoon scherpere wetgeving?
12.04.2022: Staatssecretaris: preventie “een tandje bijschakelen”, wat betekent dat? (kabinet!)
26.07.2022: Bij financiering en uitvoering preventie ontbreekt focus (streefwaarde, netwerk, budget)
23.08.2022: Méér armoede schaadt gezondheid en levenskwaliteit (actie bij inflatie/energiecrisis)
24.11.2022: Moedig statement KNMG-voorzitter over preventie (IZA: meer sociale determinanten)
09.03.2023: Voorkómen ziekten betekent beleid richting meer bestaanszekerheid burger (1)
13.03.2023: Voorkómen ziekten betekent beleid richting meer bestaanszekerheid burger (2)
20.04.2023: Zorg voor publieke gezondheid hoort thuis bij alle departementen (Wpg/GGD)
18.07.2023: Aanpak obesitasepidemie: een puzzel te leggen (5 maatr.: indiv. + context + overheid)
25.09.2023: Wanneer leefomgeving gezondheid bedreigt, moet overheid optreden (ZSS/PFAS)
03.10.2023: Minister zegt dat bij bedreigen volksgezondheid die partij meebetaalt aan kosten
09.11.2023: Informatie Schijf van Vijf blijft nuttiger dan hernieuwde Nutri-Score (tbv gezondheid)
25.01.2024: Vanwege teleurstellende resultaten tijd voor ander preventiebeleid (RIVMevaluatie)
03.06.2024: “De zorg voor morgen begint vandaag” (motto VTV-2024 i.c.m. regeerakkoord/preventie)
25.11.2024: Overheid, ga (nu eens) aan de slag met thema gezondheid/overgewicht! (Voeding)
02.12.2024: Kiezen voor gezonde toekomst (VTV-2024) 5W1H (RIVM-rapport/preventiebeleid)